دادسرا یکی از نهاد قضایی کشور است که مطابق ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری با هدف انجام وظایفی همچون کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات، حفظ حقوق عمومی و اقامه دعوای لازم در این مورد، اجرای احکام کیفری، انجام امور حسبی و … در کنار دادگاه ها تشکیل می شود.
لذا چنانچه جرمی اتفاق بیفتد وظیفه احراز ابتدایی اتهام علیه متهم بر عهده دادسرا می باشد و چنانچه دادسرا عمل ارتکابی را جرم بداند و اسناد و ادله را علیه متهم تشخیص دهد، با صدور قرار مجرمیت پرونده را برای رسیدگی به دادگاه صالح ارسال می کند.
دادسرای عمومی و انقلاب و دادسرهای تخصصی
دادسراها نیز به تبع دادگاه ها دارای صلاحیت های ذاتی مختلفی هستند. هر دادسرا دارای صلاحیت محدودی بوده و تنها اجازه تحقیقات مقدماتی درباره برخی جرایم را داراست. در ادامه به معرفی مختصر انواع دادسراها خواهیم پرداخت.
۱- دادسرای عمومی و انقلاب
دادسرای عمومی چنانکه از نام آن پیداست صلاحیت تحقیقات مقدماتی در خصوص جرایم عمومی را داراست. دادسرای انقلاب نیز تحقیقات مقدماتی جرایمی را انجام می دهد که رسیدگی به آن ها در صلاحیت دادگاه انقلاب است. (به طور نمونه رسیدگی به جرایمی نظیر توهین به رهبری و امام خمینی، جرایم امنیتی، جرایم مرتبط با مواد مخدر و … در صلاحیت دادگاه انقلاب است).
این دو دادسرا با توجه به ارتباط تنگاتنگ جرایم عمومی و جرایم انقلاب در معیت یکدیگر تشکیل می گردند و مقامات قضایی آن ها دارای دو ابلاغ قضایی عمومی و انقلاب هستند و صلاحیت تحقیقات در هر دو دسته را دارند.
۲-دادسرای تخصصی
دادسراهای تخصصی از قبیل دادسرای جرایم کارکنان دولت، جرایم امنیتی، جرایم مربوط به امور پزشکی و دارویی، رایانه‌ای، اقتصادی و حقوق شهروندی مطابق با ماده ۲۵ قانون آیین دادرسی کیفری به تشخیص رییس قوه قضاییه، زیر نظر دادسرای شهرستان تشکیل می‌شود. جرایمی که در دادسراهای تخصصی رسیدگی می شود اصولا نیازمند آن است که قاضی تحقیق با مسائل فنی و قوانین خاص آشنا باشد تا بتواند اقدام به تحقیقات کند.
لذا این دادسراها صرفا از این جهت تخصصی نامیده می شوند و الا از حیث صلاحیت با دادسراهای عمومی تفاوتی ندارد. از آنجا که معمولا برخی جرایم (نظیر جرایم رایانه ای مثل فیشینگ و کلاهبرداری رایانه ای) به دادسراهای تخصصی (نظیر دادسرای جرایم رایانه ای) ارجاع می شود بهتر آن است که افراد برای سرعت در تحقیقات، شکایت خود را مستقیما در دادسرای تخصصی مربوطه مطرح کنند.
۳- دادسرای نظامی
دادسرای نظامی تنها صالح به رسیدگی جرایم نظامیان و رفتارهای مجرمانه موضوع قانون جرایم نیروهای مسلح (مصوب ۱۳۸۲) می باشد.
۴- دادسرای ویژه روحانیت
کشف جرم، تحقیقات مقدماتی، تعقیب متهم و اجرای حکم کیفری در کلیه جرائم و اعمال خلاف شأن روحانیون و نیز کلیه اختلافات محلی مخل به امنیت عمومی در صورتی که طرف اختلاف روحانی باشد، و همچنین تحقیقات مقدماتی در کلیه اموری که از سوی مقام معظم رهبری مأموریت داده می شود در صلاحیت دادسرای ویژه روحانیت است.
حوزه قضایی دادسرا
اصولا دادسرا مطابق ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری (مصوب ۱۳۹۲) در حوزه قضایی شهرستان تشکیل می شود. در حوزه قضایی بخش، تمام وظایف دادسرا نظیر کشف جرم، تعقیب متهم و … بر عهده دادگاه عمومی بخش است.
آشنایی با مقامات دادسرا
با توجه به وظایف قانونی متعدد دادسرا، مقامات قضایی مختلفی در این نهاد وجود دارد که هر یک وظیفه ای را عهده دار هستند. مقاماتی نظیر دادستان، بازپرس، دادیار، قاضی اجرای احکام و … . اما برای اغلب افراد سوالات متعددی درباره وظایف و کارکرد این افراد وجود دارد. از جمله اینکه دادیار کیست؟
وظیفه دادیار چیست؟ بازپرس چه فرقی با بازپرس دارد؟ بالاترین مقام دادسرا کیست؟ بازپرس از چه کسی دستور می گیرد؟. شناخت مقامات قضایی دادسرا به ما کمک می کند تا در حین طرح دعوای کیفری بدانیم از طریق کدام مقامات باید امورات مربوط به پرونده را پیگیری کنیم و جلو ببریم. در ادامه به معرفی مختصر این افراد خواهیم پرداخت.
۱- دادستان کیست؟ و چه وظیفه ای دارد؟
بر اساس ماده ۲۳ قانون آیین دادرسی کیفری دادسرا به ریاست دادستان تشکیل می‌شود. هر دادستان به تعداد لازم معاون، دادیار، بازپرس و کارمند اداری در اختیار دارد. دادستان بالاترین مقام اداری دادسرا است و ارجاع هر پرونده برای تحقیقات به دادیارها و بازپرس ها توسط او صورت می گیرد. بر اساس ماده ۷۳ قانون آیین دادرسی کیفری دادستان حق نظارت بر اموری را که به بازپرس ارجاع می دهد، دارد.
مطابق ماده ۷۵ نظارت بر تحقیقات به طور کلی بر عهده دادستانی است که تحقیقات در حوزه او به‌عمل می آید. و هر نوع تحقیقی در حوزه قضایی وی صورت بگیرد، او حق نظارت بر آن را داراست. دادستان همچنین می‌تواند در تحقیقات مقدماتی حضور یابد و بر نحوه انجام آن نظارت کند، اما نمی‌تواند جریان تحقیقات را متوقف سازد.
صدور کیفرخواست و قرارهایی نظیر ترک تعقیب و تعلیق تعقیب بر عهده دادستان است. در حوزه قضایی بخش که دادگستری در آن ها هنوز تشکیل نشده، کلیه وظایف دادستان (غیر از صدور کیفرخواست) بر عهده رییس حوزه قضایی و در غیاب وی بر عهده دادرس علی البدل دادگاه است. بعبارت دیگر رئیس حوزه قضایی بخش در حکم دادستان است.
۲- بازپرس چه اختیاراتی دارد؟
بر اساس ماده ۹۲ قانون آیین دادرسی کیفری تحقیقات مقدماتی در تمام جرایم بر عهده بازپرس است. ماده ۹۰ تحقیقات مقدماتی را چنین تعریف نموده است: «مجموعه اقدامات قانونی است که از سوی بازپرس یا دیگر مقامات قضایی، برای حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم انجام می‌شود.» لذا صدور قرارهایی نظیر جلب و بازداشت متهم، تفتیش وسایل و ورود به منزل، توقیف خودرو یا مال و … توسط بازپرس پرونده صورت می گیرد.
بازپرس وظیفه دارد تمام ادله و اسناد و مدارک مربوط به جرم را جمع آوری کند. چه آن اسناد به نفع متهم باشد چه به ضرر متهم. ماده ۹۳ نیز در این باره مقرر داشته:«بازپرس باید در کمال بی طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است فرق نگذارد.»
پس از تکمیل تحقیقات چنانچه بازپرس اتهامات را علیه متهم وارد بداند قرار جلب به دادرسی (یا همان قرار مجرمیت) صادر می کند. و چنانچه متهم را بی گناه تشخیص دهد قرار منع تعقیب صادر می کند. لذا جایگاه بازپرس در دادسرا بسیار مهم، تاثیرگذار و تعیین کننده است.
۳- دادیار کیست؟ وظایف و اختیارات قانونی او چیست؟
معمولا مقامات بلند پایه نظیر ریاست ادارات، دارای وظایف گوناگونی هستند که انجام همه آن ها توسط یک نفر امکان پذیر نیست. لذا اغلب این افراد دارای معاون های مختلفی هستند تا امورات مربوط به اداره تحت مدیریت خود را، اداره کنند. دادستان نیز مطابق قانون دارای وظایف متعددی است و بلاشک انجام تمام آن ها از عهده او خارج است. لذا مطابق ماده ۲۳ به تعداد کافی دادیار در اختیار قرار می گیرد تا وظایف خود را بین ایشان تقسیم کند.
بر اساس ماده ۸۸ قانون آیین دادرسی کیفری در اموری که از طرف دادستان به «دادیار» ارجاع می‌شود، دادیارها در امور محول شده، تمام وظایف و اختیارات دادستان را دارند. حتی دادیارها گاهی جانشین دادستان نیز می شوند. مطابق ماده مزبور، در غیاب دادستان و معاون او، دادیاری که سابقه قضایی بیشتری دارد و در صورت تساوی، دادیاری که سن بیشتری دارد، جانشین دادستان می‌شود.
علی رغم اینکه تحقیقات مقدماتی تمام جرایم مطابق ماده ۹۲ بر عهده بازپرس است اما گاهی دادیارها وظیفه بازپرس را نیز انجام می دهند و جانشین او می شوند. مطابق ماده ۹۲ در بسیاری از جرایم (غیر از جرایم موضوع ماده ۳۰۲)، در صورت کمبود بازپرس، دادستان نیز دارای تمام وظایف و اختیاراتی است که برای بازپرس تعیین شده است.
در این حالت، دادستان می تواند انجام تحقیقات مقدماتی را به دادیار ارجاع دهد. البته در صورت ارجاع تحقیقات به دادیار، قرارهای نهائی دادیار و همچنین قرار تأمین منتهی به بازداشت متهم، باید در همان روز صدور به نظر دادستان برسد.
۴-قاضی اجرای حکم
مطابق ماده ۴۸۴ قانون آیین دادرسی کیفری یکی از وظایف دادسرا، اجرای احکام کیفری است. واحد اجرای احکام کیفری به تبع دادسرا، زیر نظر دادستان اداره می شود. هر واحد اجرای احکام دارای تعدادی قاضی اجرای حکم است. آرای دادگاه های کیفری پس از قطعیت به مرحله اجراء می رسد که اجرای آن توسط قاضی اجرای احکام صورت می گیرد.
لذا از این مرحله، متهمین با قاضی اجرای احکام سر و کار دارند و دیگر کاری از دادیار، بازپرس و قاضی صادرکننده حکم برای آن ها ساخته نیست. مهمترین وظایف قاضی اجرای احکام مطابق ماده ۴۸۹ عبارت است از:
الف- طبق گفته وکیل کیفری در مشهد صدور دستور اجرای احکام کیفری لازم الاجراء و اعمال نظارت بر کیفیت اجرای آن ها
ب- نظارت بر زندان ها در خصوص امور مربوط به زندانی ها
پ- اظهار نظر در خصوص زندانیانی که شرایط عفو و آزادی مشروط را دارند.
ت– دادن مرخصی به محکومان
ث– تصمیم گیری در خصوص محکومین سالمند، محکومین مبتلا به بیماری‌های روانی یا بیماری های صعب العلاج و سایر محکومین نیازمند به مراقبت ویژه، از قبیل صدور اجازه بستری برای آنها در مراکز درمانی و … .
